Akropoli i Athinës, kodra shkëmbore në kryeqytetin grek që është shtëpia e tempullit ikonik të Parthenonit, është një nga vendet arkeologjike më të vizituara dhe më të njohura në botë - por informacione të reja rreth tij po zbulohen.
Një botim i ri në Gazetën Amerikane të Arkeologjisë, nga Merle Langdon (Universiteti i Tenesit) dhe unë, tregon një histori të një tempulli të humbur në vendin e Partenonit. Dhe gjithçka filloi me zbulimin e grafiteve antike.
Grafiti i barinjve
Gdhendja u gjet në një shkëmb mermeri në Vari, 20 km në juglindje të Athinës. Është pjesë e një grupi më të madh prej më shumë se 2000 mbishkrimesh të bëra, të zbuluara dhe studiuara nga Merle Langdon vitet e fundit. Ato përmbajnë tekst si dhe vizatime që përfshijnë anije, kuaj dhe skena erotike. Të gjitha datojnë në shekullin e gjashtë pes.
Vepra e sapozbuluar është një vizatim i përafërt i një ndërtese të gdhendur në shkëmb. Megjithëse detajet e vizatimit nuk kuptohen plotësisht, ai mund të identifikohet si një tempull për shkak të kolonave dhe shkallëve.
Duke gjarpëruar rreth ndërtesës ka një mbishkrim grek që lexon Hekatompedon - Mikonos (Ndërtesa 100 këmbë - e Mikon). Mikon nuk njihet ndryshe, por me shumë mundësi ka qenë një bari që ka bërë mbishkrimin teksa kulloste kopetë. Versioni i alfabetit grek i përdorur është shumë i lashtë, gjë që bën të qartë se vizatimi është bërë qysh në shekullin VI të pes.
Me një rëndësi të madhe arkeologjike është fjala e mbishkrimit Hekatompedon, një emër grek që do të thotë "100 këmbë", që i referohet një strukture me përmasa të mëdha. Termi njihet si emri zyrtar i lashtë i tempullit të famshëm kushtuar perëndeshës greke Athena - i njohur më vonë si Partenoni.
Ka të ngjarë që Mikon donte të përshkruante një ndërtesë në Akropolin e Athinës. Megjithatë, për shkak se alfabeti që ai përdori mund të datohet në shekullin VI pes, vizatimi duhet të jetë të paktën 50 vjet më i vjetër se Partenoni, i cili filloi rreth 450 pes.
Një tempull grek i humbur
Partenoni mund të jetë një tempull shumë i lashtë, por nuk ishte i pari. Prej kohësh është menduar se edhe tempuj më të vjetër janë ngritur më parë në Akropol - megjithëse arkeologët kanë debatuar ashpër për datat, pamjen dhe vendndodhjet e tyre të sakta në kodër. Ekziston edhe një fatkeqësi historike që pengon të zbulohet më shumë: në vitin 480 pes, gjatë luftërave greko-persiane, një ushtri persiane mbërriti në Athinë dhe shkatërroi të gjitha ndërtesat që atëherë qëndronin në Akropol.
Në fakt, Muzeu i Akropolit në Athinë është shtëpia e skulpturave të mëdha të thyera që portretizojnë skena të mitit grek, si dhe demat që gllabërohen nga luanët. Ato dikur ishin pjesë e dekorimeve të tempullit, por u dëmtuan rëndë, ndoshta në sulmin Persian të vitit 480 pes, nëse jo më parë. A mund të jetë një nga tempujt e humbur Hekatompedon i vizatuar nga Mikon?
Një tempull për ruajtjen e thesarit
Një pjesë thelbësore e enigmës është një dekret demokratik i Greqisë së lashtë që daton nga koha para sulmit persian dhe ndërtimit të Partenonit. Ky dekret përmend gjithashtu një Hekatompedon në Akropol, i cili u përdor për qëllimin disi të paqartë të "ruajtjes së thesarit". Dekreti ka qenë i njohur për një kohë të gjatë, por arkeologët kishin debatuar se çfarë mund të ishte Hekatompedon i përmendur në të.
Disa mendojnë se Hekatompedon i përmendur në dekret ishte një tempull, pasi tempujt grekë zakonisht shërbenin si ruajtje e thesareve që u ofroheshin perëndive. Por shumë të tjerë argumentojnë se fjala Hekatompedon nuk mund t'i referohet fare një tempulli dhe duhet të ketë qenë një oborr i hapur në Akropol.
Grafiti i sapobotuar i vizatimit të Mikon është domethënës. Nëse Mikon e quajti tempullin e tij të vizatuar Hekatompedon, atëherë ka të ngjarë që termi Hekatompedon në dekret t'i referohej gjithashtu një tempulli. Në të vërtetë, Partenoni që ndodhet sot në kodër quhej dikur Hekatompedon.
Edhe pse Hekatompedon i vizatuar nga Mikon është zhdukur, ka të ngjarë që disa nga skulpturat e tempullit në muze i përkasin atij, siç ishte dikur në vendin ku ndodhet sot Partenoni.
Grafitet tregojnë shkrim-leximin e barinjve
Mbishkrimi është gjithashtu domethënës sepse tregon se, ndryshe nga sa mendohet normalisht, se barinjtë mund të lexonin dhe shkruanin, edhe në këtë datë të hershme kur shkrim-leximi në botën greke ishte ende duke u përhapur. Pse barinjtë kanë prodhuar kaq shumë mbishkrime nuk dihet - mund të ketë qenë thjesht një formë arratisjeje gjatë momenteve të mërzitshme të punës së tyre.
Sidoqoftë, grafiti i bërë nga Mikon tregon se si një shkarravitje e vogël mund të jetë çelësi për të trajtuar gjëegjëzat historike pas një prej vendeve arkeologjike më ikonike në botë.
*Arkeolog dhe studiues postdoktoral, Universiteti Radboud